Pruszczyński Aleksander (1902–1980), lekarz, profesor anatomii patologicznej i dziekan Akademii Medycznej w Łodzi. Ur. 15 XII w Warszawie, był synem Wincentego, rzemieślnika, i Marianny z Kowalczyków.
Do szkół P. uczęszczał w Warszawie. W r. 1920 służył ochotniczo w 5 p. piechoty. W r. 1923 uzyskał maturę w Gimnazjum im. Lelewela w Warszawie i wstąpił na Wydział Lekarski Uniw. Warsz. Jako student III roku rozpoczął pracę w Zakładzie Anatomii Patologicznej Uniw. Warsz. u Ludwika Paszkiewicza; ogłosił wówczas artykuł o nabłonkowcu złośliwym jądra („Nowotwory” 1928, „Biuletyn” 1928). W czerwcu 1929 uzyskał stopień doktora wszech nauk lekarskich. Dn. 1 XI 1929 został starszym asystentem w Zakładzie Anatomii Patologicznej i pracował tam do kwietnia 1933. Jednocześnie był asystentem wolontariuszem w II Klinice Chorób Wewnętrznych Witolda Orłowskiego (21 VIII 1931–17 XII 1932), a następnie asystentem na oddziale chorób wewnętrznych i gruźliczych Anastazego Landaua w Szpitalu Wolskim (1 IV 1933 – 31 III 1936). Pracując w Szpitalu Wolskim utrzymywał P. kontakt z Zakładem Anatomii Patologicznej i zajmował się problemem marskości wątroby. W l. 1935–8 otrzymywał stypendium Fundacji im. Jakuba Potockiego w celu prowadzenia badań nad nowotworami złośliwymi w Zakładzie Biologii Instytutu Radowego im. M. Curie-Skłodowskiej w Warszawie. Pracę tę kontynuował po kwietniu 1936, będąc ponownie starszym asystentem w Zakładzie Anatomii Patologicznej. W tym Zakładzie uruchomił dział hodowli tkanek patologicznych na podłożach sztucznych i badał zachowanie się niektórych nowotworów w hodowli tkankowej. Współpracował z Ludwikiem Hirszfeldem nad istotą odczynów serologicznych w przebiegu gruźlicy i raka. W l. 1938–9 w Klinice Orłowskiego prowadził badania doświadczalne nad wpływem tarczycy na stan ustroju. Jednocześnie był lekarzem rzeczoznawcą Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Działał m. in. w Zrzeszeniu Asystentów Uniw. Warsz. (skarbnik w l. 1937–9), w Tow. Lekarskim Warszawskim (sekretarz doroczny w l. 1934–5). W r. 1939 P. był komendantem filii Szpitala Ujazdowskiego przy ul. Piusa XI 15 przy pałacyku Okoniów. Po demobilizacji i zwolnieniu z tego stanowiska powrócił 27 X 1939 do Zakładu Anatomii Patologicznej jako starszy asystent. W r. 1940 władze niemieckie mianowały go adiunktem. W marcu 1942 został przeniesiony służbowo do Szpitala Zakaźnego św. Stanisława na Wolskiej jako kierownik prosektury. Pracował tam do września 1944. Jednocześnie prowadził tajne nauczanie (wykłady i ćwiczenia) z anatomii patologicznej, histologii prawidłowej i embriologii dla studentów Uniw. Warsz., Uniw. Pozn. i Szkoły Zaorskiego. Był żołnierzem Armii Krajowej (AK). W czasie powstania warszawskiego 1944 r. na rozkaz Komendy AK Śródmieście zorganizował i prowadził punkt opatrunkowy przy ul. Chmielnej 43. Po powstaniu przez pół roku był lekarzem rejonowym w Ćmielowie.
Na początku 1945 r. P. powrócił na stanowisko starszego asystenta w Zakładzie Anatomii Patologicznej Uniw. Warsz. W lipcu 1945 habilitował się z pracy rozpoczętej przed wojną pt. Wpływ tarczycy na ogólny stan ustroju, na stan morfologiczny krwi, na narządy wewnętrznego wydzielania i narządy krwiotwórcze („Pol. Arch. Med. Wewn.” 1948, „Bull. International de l’Académie Polonaise des Sciences et des Lettres” 1947–8). W styczniu 1946 został adiunktem Zakładu, a 24 VII t. r. mianowano go profesorem nadzwycz. i kierownikiem Katedry Anatomii Patologicznej w nowo tworzącym się Uniwersytecie w Łodzi. Zorganizował Zakład i w t. r. rozpoczął pracę dydaktyczną i usługową. Zapewnił bazę diagnostyczną dla badań usługowych dla Łodzi i regionu łódzkiego. Organizował Wydział Stomatologiczny, którego był prodziekanem (1947–8), potem dziekanem (1948–9). Przewodniczył (1948–9) specjalnemu zespołowi powołanemu przez Prezydium Rady Głównej w Min. Oświaty do ułożenia programu nauczania na Wydziale Stomatologicznym. Był współorganizatorem Akademii Medycznej w Łodzi i prorektorem do spraw nauki (1953–9). W lutym 1957 został profesorem zwycz. Był współtwórcą Wojskowej Akademii Medycznej w Łodzi i szefem Katedry Anatomii Patologicznej tej uczelni (1958–63). W swoich pracach naukowych w Łodzi zajmował się specjalnie miażdżycą i zawałem wśród ludności miejskiej jako zagadnieniem społecznym. Kierował badaniami w Zakładzie nad zmianami miażdżycowymi sekcyjnymi i doświadczalnymi (odczynowość ustroju na wszczepione protezy naczyniowe).
Na emeryturę P. przeszedł 1 X 1973. Pracował jednak nadal jako kierownik Studium Doktoranckiego w Łodzi i konsultant histopatolog w Zakładzie Anatomii Patologicznej Akademii Medycznej w Łodzi. Pełnił wiele funkcji społecznych w różnych komisjach ministerialnych, miejskich i uczelnianych, a także w zarządzaniu Akademią Medyczną. Był delegatem ministra zdrowia w Komisji Stypendiów Naukowych oraz w komisji typującej pomocniczych pracowników nauki na wyjazd szkoleniowy do Związku Radzieckiego. Przez wiele lat prowadził odczyty w Tow. Wiedzy Powszechnej, pogadanki dla uczniów liceów ogólnokształcących, robotników w fabrykach. Był m. in. członkiem honorowym Polskiego Tow. Lekarskiego, współorganizatorem Polskiego Tow. Patologów, jego członkiem honorowym i wieloletnim przewodniczącym Łódzkiego Oddziału Towarzystwa, członkiem Komisji Rewizyjnej Polskiego Tow. Anatomicznego, członkiem Łódzkiego Tow. Naukowego (od 1949 r.), Europejskiego Tow. Patologów, członkiem honorowym Stowarzyszeń Studenckich Kół Naukowych i Związku Studentów Polskich, współzałożycielem Kasy Wzajemnej Pomocy przy Związku Zawodowym Pracowników Służby Zdrowia i jej wieloletnim członkiem Zarządu. Wchodził do: Komisji Biologii Nowotworów PAN, Komisji do Badań nad Miażdżycą, Rady Naukowej Instytutu Patologii Akademii Medycznej i Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi, komitetów redakcyjnych trzech czasopism medycznych. Otrzymał doktorat honoris causa Akademii Medycznej w Łodzi (22 V 1975), nagrodę I stopnia ministra zdrowia, honorowy tytuł Nauczyciela Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.
Wykształcenie kliniczne pozwoliło P-emu na połączenie kliniki i patomorfologii. Był przedstawicielem nowego dynamicznego kierunku w anatomii patologicznej, twórcą szkoły patomorfologicznej, utrzymującej kontakty z licznymi ośrodkami naukowymi za granicą. Wykształcił 400 specjalistów, w tym 11 profesorów i 4 docentów. W swoich badaniach P. zajmował się głównie patomorfologią onkologiczną, patomorfologią wątroby, serca, naczyń i zespołu nadciśnienia, wpływem tarczycy na stan ustroju, patomorfologią niektórych chorób zawodowych występujących u zatrudnionych w przemyśle chemicznym i bawełnianym. Opublikował ponad 40 prac. Dotyczyły one nowotworów jądra, gruczołu piersiowego, jajnika i płuc („Nowotwory” 1930, „Medycyna” 1931, 1932, „Pol. Przegl. Radiologiczny” 1932), zmian w jajnikach pod wpływem hormonów przysadki („Warsz. Czas. Lek.” 1932, „Monatsschrift für Geburtshilfe” 1932), marskości wątroby („Pol. Arch. Med. Wewn.” 1935, 1962), pojemności życiowej płuc i zaburzeń wymiany gazów w gruźlicy („Pol. Gaz. Lek.” 1935, 1936, „Revue de la Tuberculose” 1935), serologii gruźlicy i nowotworów („Bull. International de l’Académie Polonaise des Sciences et des Lettres” 1936, „Warsz. Czas. Lek.” 1938), rozbieżności pomiędzy rozpoznaniami klinicznymi i anatomopatologicznymi („Pol. Tyg. Lek.” 1949), patomorfologii gruźlicy (w: „Gruźlica. Rozpoznawanie, leczenie i zapobieganie”, W. 1950 i w: „Nietypowa gruźlica skóry”, W. 1950), patomorfologii nadciśnienia tętniczego („Klinika Oczna” 1950, „Pol. Tyg. Lek.” 1950), patomorfologii wola tarczycy („Pol. Arch. Med. Wewn.” 1952), ostrych siatkowic („Pol. Tyg. Lek.” 1953), miażdżycy tętnic i zawałów mięśnia sercowego (w: „Miażdżyca” W. 1956, „Postępy Higieny i Med. Doświadczalnej” 1961, „Annales Academiae Lodzensis” 1971), szerzenia się zakażeń w ustroju (w: „Ostre choroby zakaźne”, W. 1956 I). Ogłosił skrypt Nowotwory (Ł. 1947, 1949). Przeredagował podręcznik anatomii patologicznej Paszkiewicza w l. 1952–3. Pisał też wspomnienia z lat okupacji („Pol. Tyg. Lek.” 1947, w: „Uniwersytet Ziem Zachodnich i tajne kursy uniwersyteckie 1939–1945”, P. 1972, w: „Tajne nauczanie medycyny i farmacji w latach 1939–1945”, W. 1977). P. zmarł w Łodzi 1 II 1980 na przewlekłą białaczkę szpikową. Został pochowany w Łodzi na Starym Cmentarzu Katolickim przy ul. Ogrodowej. Był odznaczony m. in. Orderem Sztandaru Pracy I kl., Krzyżem Kawalerskim i Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.
P. był żonaty dwukrotnie: z Heleną z Walczewskich (zm. 1935), absolwentką Wyższej Szkoły Handlowej, zatrudnioną w Min. Skarbu, i od r. 1936 z Anną Aliną z Wysmolińskich, technikiem rentgenowskim.W pierwszym małżeństwie miał córkę Barbarę Teresę (ur. 1933), polonistkę, nauczycielkę w Szkole dla Dzieci Słabo Widzących w Łodzi, zamężną za Piotrem Janowskim, ekonomistą; z drugiego małżeństwa miał dwu synów: Macieja Stanisława (ur. 1937), lekarza, profesora anatomii patologicznej Akademii Medycznej w Łodzi, i Wojciecha (ur. 1951), lekarza internistę.
Fot. w zbiorach Red. PSB; – Rocznik Lekarski RP, W. 1933, 1936, 1938, 1949; Woźniewski Z., Polski Almanach Medyczny, W. 1957; Spis fachowych pracowników służby zdrowia, W. 1961, 1964; – Dzieje uczelni medycznych w Warszawie w latach 1944–1960, W. 1968 s. 205–6; Małdyk E., Życie i działalność naukowa oraz dydaktyczna prof. dra Aleksandra Pruszczyńskiego, „Patologia Pol.” R. 14: 1963 s. 307–10 (fot.); Niepołomski W., Przemówienie..., tamże R. 19: 1978 s. 121–5; Tajne nauczanie medycyny i farmacji w latach 1939–1945, W. 1977 (fot.); Uniwersytet Ziem Zachodnich i tajne kursy uniwersyteckie 1939–1945, P. 1972; – „Dzien. Popularny” 1977 nr 284; „Służba Zdrowia” 1965 nr 46 s. 3 (fot.); „Spraw. z Czynności i Pos. Łódz. Tow. Nauk.” R. 4: 1950 nr 1 (7) s. 63–4 (spis prac); – Nekrologi i wzmianki z r. 1980; „Dzien. Popularny” nr 26, 28, 29; „Głos Robot.” nr 28, 29, 30, 32; „Przekrój” nr 1820; „Tyg. Powsz.” nr 24; „Życie Warszawy” nr 41, 42; – Gł. B. Lek.: Zbiory Specjalne, Akta Izby Lekarskiej Warszawsko-Białostockiej (fot.); – Informacje Anny Aliny Pruszczyńskiej.
Teresa Ostrowska